Vào thế kỷ XVII, con người hiện ra trước những nhà triết học như một hiện vật có thểđược nhồi hắn theo ý muốn, không có một cơ cấu nào riêng biệt, người ta nhìn thấy trong tinh thần nhân loại cái kết quả và có thể nói là nơi tích trữ những ấn tượng ngoại giới chồng chất lên nhau; và người ta có thể tin là, nhất là Helvetius, sẽ đi đến việc thay đổi được con người theo ý muốn, bằng cách qui định những ảnh hưởng từ bên ngoài theo một nẽo hướng nào đó. Tuy nhiên, đối lại với con người bị chìm đắm giữa vạn vật, người ta dựng lên một con người phổ quát, con người của Cách Mạng, mà những quyền lợi đều tuyệt đối, con người của tri năng luận theo Kant mà ý thức định luật cho vạn vật và nhận lấy về phần nó những định luật của lý trí thực tiễn. Nhưng giữa con người bị tiêu tán dần trông thuyết duy vật và con người phổ quát và trừu tượng của những nhà cách mạng đã biến mất con người cụ thể, một con người bị đày đọa theo thời gian, gặp phải những chướng ngại hay những sự cứu trợ trong môi trường thiên nhiên và xã hội của nó.

Ý nghĩa của sự trở thành và của môi trường, đó chính là những gì mà thế kỷ XIX đã mang lại. Triết học vào thời ấy cố gắng thấu đáo con người bằng cách đặt nó vào giữa quá khứ và tương lai trong một dòng tiến hóa chung mà nó là một giai đoạn hiện tại, cố gắng đặt con người, với tất cả những khả năng của thể xác và tinh thần, vào trong chu kỳ toàn diện của hữu thể. Triết học này có những hình thức thật khác biệt nhau, với Auguste Comte, nó hiện ra nhưmột sử quan và một dự liệu về tương lai, với Hegel, nó mang một hình thức biện chứng mà người ta thấy tuần tự nảy sanh ra, tùy theo những ước thúc của tinh thần, đi từ trừu tượng đến cụ thể, cái thực tại con người trong tất cả sự phức tạp của nó. Trong khi thuyết duy vật để mặc con người tiêu tán vào vật giới, triết học này biến con người thành nô lệ cho một dòng tiến hóa mà nó không tự làm chủ lấy: dưới hình thức quen thuộc nhất của nó, thuyết tiến hóa của Spencer, nó còn tạo nên cả mối ảo tưởng nguy hiểm về một sự tiến bộ lũy tiến và một sự ưu thắng cần thiết của hiện tại trước quá khứ.

Dù sao, vào thế kỷ XIX cũng như vào thế kỷ XVIII, đã có một sự đoạn tuyệt rõ rệt giữa những cách cấu tạo ấy của triết học với thực tại trực tiếp và sống động của con người. Đó là lý do khiến xây ra vào cuối thế kỷ XIX, sự phản ứng mạnh mẽ đã diễn ra trong thuyết thực dụng của James và thuyết nhân bản của nhà triết học Anh Schiller. Cả hai ông đều tin vào một sự sinh hoạt hiện tại và chính để được hợp thời mà hai ông mới để cho xen vào đó một mối hoài niệm về quá khứ và sự dự liệu cho tương lai. Hai ông không diễn dịch con người như một đối tượng tư duy, hai ông thực nghiệm và thử thách con người Thuyết duy linh của Bergson, vào cùng thời kỳ ấy, tính cách thực nghiệm ; nó không có tham vọng cấu tạo nên kinh nghiệm, mà chỉ muốn mở rộng nó; ông nhìn thấy trong trực giác một kinh nghiệm tất nhiên đã được hướng dẫn một cách khác với lệ thường nhưng cũng không kém phần giá trị và xác thực ; và khi ông nói đến sự tiến hóa thì đó, không phải như theo Spencer, là một định luật phổ quát do những nhà vật lý học tìm ra mà đúng thật là một sự trở thành được bắt gặp nhờ ở sự đào sâu vào ngay chính cõi ý thức. Chính trong phong trào đang hưởng mạnh mẽ đến cái trừu tượng ấy (đó cũng chính là tựa của một tác phẩm đặc sắc của Ô. Jean Wail)- mà người ta cần phải tìm kiếm nguồn gốc của triết học hiện tại. Không phải vì nó đã không kể tiếp một phong trào nào trong số mà tôi vừa kể, mà vì một điều không thể chối cãi là mặc dầu món nợ đối với những phong trào triết học đi trước đã thật nặng nề, những phong trào này hiện đang bị bỏ quên hoặc bị công kích mặc dù người ta đã phục hồi lại cái thế giá của Hegel, địch thủ chính của chúng. Sự thật, trong những phong trào vào buổi đầu của thế kỷXX, đã có một sự đắc chí thật xa lạ với thời đại chúng ta, và đồng thời một sự phổ thông hóa bút pháp triết học đến mức loại trừ xem như vô ích và tai hại mọi ngôn ngữ chuyên môn do những nhà triết học đi trước tạo nên : về điểm này cũng vậy, thời đại của chúng ta, với bao nhiêu bản văn bí hiểm và đầy dẫy những từ ngữ chuyên môn, đã không cho thấy sự tương đồng.